Miłosz w czyśćcu

Kiedy zmarł 14 sierpnia 2004 roku, symbolicznie skończył się wiek XX w literaturze. Od tego czasu mieliśmy Rok Miłosza i ukazała się jego obszerna biografia pióra Andrzeja Franaszka. I to by było na tyle. Przez te dziesięć lat Miłosz nie był mocno obecny w naszej kulturze poza oficjalnymi galami. A może był zbyt łatwo zapomniany?

Może to trochę było związane z pozycją, jaką zajmował, kiedy wrócił do Polski w latach 90. Właściwie od razu postawiono mu pomnik, stał się mistrzem i wyrocznią. A jednocześnie młoda literatura stawiała się w opozycji do niego. Jednocześnie kiedy umarł, w ogóle okazał się postacią niewygodną – widać to było choćby podczas sporów o miejsce pochówku i o Rok Miłosza w Sejmie.

A potem trafił na dziesięć lat do czyśćca literackiego, mimo że oficjalnie był ciągle przypominany.

No tak, sama też nieczęsto sięgałam po jego wiersze. A przecież dla mojego pokolenia (podobnie jak dla wcześniejszych pokoleń) Miłosz był niesłychanie ważny – pamiętam, że moja koleżanka z klasy zawsze z drżeniem mówiła z pamięci wiersz „W mojej ojczyźnie”. Każdy miał jakiś swój ulubiony wiersz Miłosza, w pamięci ciągle mam worek z cytatami: począwszy od „Obłoków”, przez „Ty silna noc”, ale i cykl „Świat” („Na ziarnku maku stoi mały dom”), najwspanialszy erotyk „Na trąbach i na cytrze”, „Walc”, „Campo di Fiori”, „Co było wielkie” i zawsze dla mnie ważny, może mniej znany jego wiersz, „Dużo śpię”.

Dużo śpię i czytam Tomasza z Akwinu
albo „Śmierć Boga” (takie protestanckie dzieło),
Na prawo zatoka jak odlana z cyny,
za tą zatoką miasto, za miastem ocean,
za oceanem ocean, aż do Japonii.
Na lewo suche pagórki z białą trawą,
za pagórkami nawodniona dolina gdzie uprawia się ryż,
za doliną góry i sosny ponderosa,
za górami pustynia i owce.
Kiedy nie mogłem bez alkoholu, jechałem na alkoholu.
Kiedy nie mogłem bez papierosów i kawy, jechałem na papierosach i kawie.
Byłem odważny. Pracowity. Prawie wzór cnoty.
Ale to nie przydaje się na nic.

Panie doktorze, boli mnie.
Nie tu. Nie, nie tu. Sam już nie wiem.
Może to nadmiar wysp i kontynentów,
niepowiedzianych słów, bazarów i drewnianych fletów,
albo picia do lustra, bez urody,
choć miało się być czymś w rodzaju archanioła
albo świętego Jerzego na Świętojerskim Prospekcie.

Panie znachorze, boli mnie.
Zawsze wierzyłem w gusła i zabobony.
Naturalnie że kobiety mają tylko jedną, katolicką, duszę
ale my mamy dwie. Kiedy zatańczysz,
we śnie odwiedzasz odległe pueblos
i nawet ziemie nigdy nie widziane.
Włóż, proszę ciebie, amulety z piór,
poratować trzeba swojego.
Ja czytałem dużo książek, ale im nie wierzę.

Kiedy boli powracamy nad jakieś rzeki,
pamiętam tamte krzyże ze znakami słońca i księżyca,
i czarowników, jak pracowali kiedy była epidemia tyfusu.
Wyślij swoją drugą duszę za góry, za czas.
Powiedz, będę czekać, co widziałeś.

Berkeley, 1962 (z tomu „Gucio zaczarowany”)Miłosz wszedł do języka. Choćby jego „forma bardziej pojemna” (bardzo popularna dziś w literaturze) z wiersza „Ars poetica?”: „Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej,/ która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą/ i pozwoliłaby się porozumieć nie narażając nikogo,/ autora ni czytelnika, na męki wyższego rzędu”. Albo zwrot „poeta pamięta”. Miłosz dał język do opisywania XX wieku – „Zniewolony umysł”, ketman, ale i „Ziemia Ulro”. Miłosz był też soczewką, przez którą czytało się literaturę – Annę Świrszczyńską czy Oskara Miłosza, poetów amerykańskich, wiersze haiku.

Jego życiem można by obdarzyć kilka postaci, zmieniał kraje, kontynenty – doświadczył wszystkich zawirowań XX wieku. Konfrontował się z nimi nieustannie – stąd brało się u niego poczucie nieczystego sumienia. Był szczególnie wyczulony na zło, nie tylko to, które sam zadawał, ale też zło w historii. Sam starał się budować tamę przeciwko złu, tak też patrzył na swoją poezję. Był niesłychanie silną osobowością także poetycką, i choć nie miał uczniów, to jego poezja wślizguje się do wierszy współczesnych poetów: nagle słyszymy wiersz „Co było wielkie” w tle wiersza Justyny Bargielskiej czy w ironicznym nawiązaniu u Świetlickiego: „Czym jest poezja, która nie ocala?”.

W dzień 10. rocznicy śmierci Miłosza czytam sobie jego wiersze. I Państwu bardzo polecam robić to samo.