90. urodziny Zbigniewa Herberta

Rozmawiałam ostatnio ze znajomym o życiu pośmiertnym poetów. Według niego Miłosz jest ciągle obecny, a Herbert – mimo że stworzył własny język – znikł, został tylko jako strażnik moralności na sztandarach prawicy. Jak to jest z Herbertem?

Trzeba zacząć od tego, że każdy miał innego Herberta. To niezwykły przypadek, że jednego poetę czytało się w tak różny sposób. Herbertów, mam wrażenie, jest przynajmniej czterech.

Jest Herbert zawłaszczony politycznie, spiżowy, ten, który nie dał się komunie, ten od „tak, tak, nie, nie”. Kilka wierszy przesłoniło całą skomplikowaną poezję, ale kiedy politycy cytują „Potęgę smaku”, to potrafią przekręcić nawet tytuł.

Jest Herbert z wiersza „Dlaczego klasycy”, wobec którego buntowała się polska młoda poezja ostatnich dwudziestu lat, stając po stronie „małej rozbitej duszy z wielkim żalem nad sobą” i tej niewartej uwagi prywatności, i rozbitego dzbanka.

(…) jeśli tematem sztuki
będzie dzbanek rozbity
mała rozbita dusza
z wielkim żalem nad sobą

to co po nas zostanie
będzie jak płacz kochanków
w małym brudnym hotelu
kiedy świtają tapety.

Jest wreszcie Herbert ciemny, niejednoznaczny, czytany w oderwaniu od polskiego kontekstu. Mówiła mi o nim kilka lat temu Alissa Valles, autorka przekładów i zbioru jego wierszy zebranych po angielsku: – W swoich najbardziej ponurych i moim zdaniem najlepszych wierszach nie znajduje schronienia ani w podmiocie lirycznym, ani w nakazach etycznych. Zauważyłam, że amerykańscy poeci z mojego pokolenia również są bardziej zainteresowani tym aspektem twórczości Herberta niż poetą cnót obywatelskich. Obecna dekada jest mniej optymistyczna niż lata sześćdziesiąte ubiegłego wieku. Za Charlesem Simikiem można go nazwać „metafizykiem ciemności”. Taki jest też ten Herbert z ostatniego, nieukończonego tomu „Epilog burzy”, ważnego i dla mnie.

Jest też Herbert klasyczny – tak zadomowiony w kulturze antyku, że zamiast używać, jak inni, odniesień antycznych – staje się kolegą po fachu pisarzy starożytnych. Nie tylko dokonywał reinterpretacji mitów i nie tylko odwoływał się do Homera, ale sięgał po wersje mitów mało znanych albo bawił się sprzecznymi wersjami opowiadania o tej samej postaci z mitologii. I ten Herbert podzielił los całej kultury klasycznej, która znikła ze szkół w Polsce razem z lekcjami łaciny. Na naszych oczach kultura klasyczna przestaje być kodem kultury.

Jednak kilka pokoleń ciągle mówi Herbertem – wszedł do języka bardziej niż jakikolwiek poeta XX wieku. Nie miał uczniów ani naśladowców. Słyszy się czasem, że jest niemodny, bo postawy, które proponował, nie pasują do dzisiejszego świata. No właśnie, Herbert, jak słusznie mówił Ryszard Krynicki, wpadł w pułapkę uproszczenia, redukcji do postawy (wyprostowanej). Tymczasem, gdy się go czyta dzisiaj, okazuje się, że te wiersze nie są tak proste i jasne, jak się wydaje na pierwszy rzut oka. Znakiem Herberta są nieoczywistość, zwątpienie i ironia. Wspaniała.

(…) To co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragedii

Ani nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach
A ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę („Tren Fortynbrasa”)