Lęk przed grubą książką

Istnieje coś takiego jak „lęk przed grubą książką”. Na pewno Państwo to znacie. Gruby tom przeraża, wydaje się, że chce nam zabrać kawałek życia. Myślimy, ile czasu muszę na to poświęcić? A przecież czasu nie mamy.

Chodziłam wokół „Solfatary” Macieja Hena i chodziłam, zanim odważyłam się zacząć czytać. No i okazało się, że nie zabiera, a daje, bo z przyjemnością wchodzimy w tę opowieść. Grubość przestaje przerażać, dostajemy w prezencie wciągający nurt opowieści.

Inny strach to strach przed opowieściami historycznymi. Czytamy bowiem o XVII-wiecznym Neapolu. To daleko i dawno, co to ma z nami wspólnego? A w dodatku ta opowieść o dziesięciodniowej ludowej rewolucji, którą rozpętał pewien rybak, nie jest ukrytą rozprawą ze współczesnością, jak to często bywa. Oczywiście mechanizmy rewolucyjne są zwykle podobne – szukanie wrogów, wściekłość tłumu. Kiedy bohater, dziennikarz neapolitańskich „Wiadomości” Fortunato Petrelli, wchodzi w tłum, czuje rodzaj entuzjazmu płynącego właśnie z poczucia bycia częścią wielkiego ruchu (podobną scenę znajdziemy w „Szkole uczuć” Flauberta). Ta opowieść jest dobrze osadzona w czasie i miejscu – Solfatara to jeden z wulkanów wokół Neapolu, różni się od Wezuwiusz tym, że „cały czas coś się pod spodem pichci”. „Neapol stoi na moście, pod którym przepływa rzeka buzującej lawy. To się w tym mieście czuje, przekonasz się pan” – słyszy bohater. Pichciło się tak, że aż wybuchło powstanie.

Jednak w powieści Hena literatura wydaje się silniejsza niż historia. To o nią przede wszystkim chodzi. Hen jest wiernym czytelnikiem Potockiego, Cervantesa, Defoe’go i również Henry’ego Fieldinga, autora „Toma Jonesa” (i uważnym widzem „Rękopisu” Hasa i „Toma Jonesa” Richardsona). Stworzył powieść szkatułkową, misternie utkaną z opowieści kolejnych bohaterów. „Jeszcze tego samego wieczora znalazłem się w zgoła innych okolicznościach” – to zdanie z „Rękopisu” bardzo pasuje do kolejnych awanturniczych przygód bohatera Hena. Fortunato oprócz kroniki rewolty opowiada nam historię swojego życia. Osią jego życia jest poszukiwanie. Próbuje ustalić, kim byli jego rodzice, poszukuje również swojej kochanki, a także próbuje rozwikłać tajemnicę niejakiej Donny Svevy, która choć miała pogrzeb, to jest całkiem żywa. Czyżby maczały w tym ręce siły piekielne? Wszak neapolitańczycy wierzyli, że w kraterze Solfatary znajduje się brama piekieł. Słowem – nasz bohater bez przerwy znajduje się „w zgoła odmiennych okolicznościach”, w karczmach, na dworach, teatrach i w łożach rozmaitych „pań swawolnych”.

Czytamy o tych przygodach z zapartym tchem, a to wszystko zasługa stylu. Jak to się wszystko toczy i jak brzmi! Zamiast wpadać w sieć archaizmów poddajemy się rytmowi tej prozy, jej zadziorności i sprośnemu humorowi. Czujemy ducha „Gargantuy i Pantagruela”. Sprawy ciała są tu bowiem pierwszorzędne i opisywane z podobną swadą. Donna Sveva mówi nawet, że jeśli chodzi o zmartwychwstanie, to owszem, ale tylko w cielesnej postaci i to z najlepszego okresu życia. Postaci nie robią nam wykładów z filozofii czy teologii. Poznajemy je w działaniu, najczęściej w afekcie, najczęściej miłosnym. A jak miłość, to i jedzenie – wszystko to łączy się scenie nawiązującej do „Toma Jonesa”, w której jedzenie staje się grą miłosną: „Obserwując z zachwytem, jak Flaminia podnosi kolejne kąski do ust, jak chciwie rozrywa je zębami, jak delikatnie przeciągając palcami po wargach, zgarnia z nich tłusty sos, by potem te palce, jak również wargi, ukradkiem z wielkim smakiem oblizać, sam nie wiem, kiedy zacząłem mimowolnie powtarzać każdy jej ruch”.

Postacie kobiet udały się pierwszorzędnie: taka Donna Sveva. Ta dama przyzwyczajona przez całe życie do maskarady potrafiła być, kim chciała, i mówić dowolnym stylem. Albo Maltanka, właścicielka burdelu, przepraszam – zamtuza. Dopiero gdzieś blisko końca nasz bohater poznaje prawdziwe imię tej kobiety. Damy prowadzą salony, w których gromadzą się dziewczęta, owszem, urodziwe, ale i wykształcone. Tutaj kobiety rozmawiają ze sobą cytatami z Dantego, a przede wszystkim kierują same swoim życiem – czasem wybierając maskaradę, żeby spełnić swoje zachcianki. Albo teatr. Może Maltanka większe spełnienie znalazłaby właśnie w teatrze niż w zawodzie kurtyzany? Wszystko to przypomina teatr: maski, maskarady, role. Ważne, żeby wycisnąć z życia jak najwięcej – tą zasadą kierują się bohaterowie Hena. Nie zawsze udane (a właściwie zwykle nieudane) życie jego bohaterów może spełnić się, zyskać sens tylko w opowieści.

Taka to brawurowa i zadziorna książka. I przede wszystkim odważnie idąca pod prąd, wbrew tendencjom, żeby upraszczać (bo nie zrozumieją), skracać (bo nikt nie przeczyta). Powstała bowiem opowieść zabawna, ale jednocześnie bardzo poważnie traktująca czytelnika. „Solfatara” spadła na nas jak meteoryt, ale nas nie zabiła, wyszliśmy cało i prosimy o więcej.